Оилада янги чақалоқнинг дунёга келиши шубҳасиз қувончли воқеа. Янги меҳмонни қарши олган қариндош-уруғ, яқинлар борки, боланинг кимга ўхшашини муҳокама қилишади: «Буни қаранг, бурни худди дадасиникига ўхшабди, қош-кўзининг қоралиги онасига тортган бўлса керак. Қаерларидир бобосига ҳам ўхшайдими?..» Хўш, кичкинтойнинг ташқи кўриниши, феъл-атвори учун ота-онадан қандай генлар ўтадию қайсилари қариндош-уруғ, буви, бувалардан мерос қолади?
Туғилажак боланинг қандай кўринишга эга бўлишини олдиндан аниқ айтиш имконсиз. Бироқ қисман бўлса-да, асосий белгиларини тахмин қилиш мумкин. Бунда бизга етакчи доминант (кучли) ва рецессив ( заиф) генлар кўмак беради.
Доминант генларга кўра боланинг ташқи кўриниши:
- сочлари қорамтир, қуюқ;
- кўзлари қора;
- ияги кенг;
- лаблари бўлиқ;
- тана ранги буғдойранг бўлиши мумкин.
Ретсессив генларга кўра боланинг ташқи кўриниши
- сочлари ёрқин рангли, текис, майин;
- кўзлари оч жигарранг, мовий, кўк;
- ияги тор ва ингичка;
- лаблари ингичка;
- танаси очиқ рангда бўлиши мумкин.
Доминант ва рецессив генлар
Бола ички ва ташқи ҳар бир белги учун ота-онадан 2 тадан генга эга бўлади. Мазкур иккилик бир-бирига мос келиши ёки фарқланиши мумкин. Одатда кучли ва заиф генлар тўқнаш келса, ғалаба кучли томонда бўлади. Масалан, она тўқ кулранг кўзли, қора сочли бўлса-ю, ота мовий кўз, оқ сариқдан келган бўлса, туғилажак фарзандлари тахминан қора сочли ва кулранг кўзли бола бўлади.
Баъзида эса…
Тўқ кулранг кўзли ота-онадан мовий кўз, тана ранги очиқ тусли ва сарғиш сочли бола дунёга келади. Бу ҳолатда ота-онадан ҳам кўпроқ бувию буваси ёки яқин қариндошларнинг генлари асосий вазифани бажаради. Шифокорлар мазкур жараённи шундай изоҳлашади. Илгарилари ота-онадан болага биттидан генлар ўтади, деб қаралган эди. Аммо илмий кузатувлар натижасида шу нарса маълум бўлдики, ҳар қандай хатти-ҳаракатимиз учун бир эмас, бутун бошли генлар гуруҳи жавобгар экан. Бироқ айрим ҳолларда бир дона геннинг ўзи бир неча вазифани назорат қилиши ҳам мумкин.
Қиз бола отасига, ўғил бола онаси ўхшайдими?
Ҳақиқатан ҳам кўп ҳолларда ўғил бола онасига, қиз фарзанд эса отасига ўхшаш бўлади. Бунинг сабаби шундаки, ҳомила юзага келиш вақтида ўғил бола она томонидан битта Х хромосомага эга бўлади. Бу хромосома эса ташқи кўриниш учун жавобгар бўлган генлардан иборат (қош-кўз тузилиши, юз шакли, тана ранги каби). Қиз бола эса битта Х хромосомани онадан, биттасини отадан олади. Шу боис унинг ташқи кўринишида биргина онасининг эмас, отасининг ҳам ўхшаш жиҳатлари мавжуд бўлади.
Наслдан ўтувчи касалликлар
Туғилажак фарзанд ота-она ва қариндош-уруғдан нафақат ташқи кўриниш ва феъл-атворни, балки турли касалликларни ҳам мерос қилиб олиши мумкин. Жумладан, юрак-қон томир, онкологик касалликлар, қандли диабет, Альцгеймер ва Паркинсон хасталиклари, шизофрения, депрессия кабиларни келтириш мумкин. Қувонарлиси шундаки, ҳамма вақт ҳам бу касалликлар номоён бўлавермайди. Аммо баъзида соғлом, ҳеч қандай сурункали касаллик билан оғримаган ота-онадан ҳам ирсий хасталик ташхиси билан фарзанд дунёга келиши мумкин. Бу ҳолатда ота-онанинг бирида ёки иккисининг генларида ҳам бирор-бир касаллик илгари кузатилган бўлиб, бир неча авлоддан сўнг айнан уларнинг фарзандига тўғри келган бўлади. Соддароқ айтганда, каслликнинг насл суриши кузатилади. Аммо бу ота-онанинг кейинги фарзандлари ҳам шундай туғилади, дегани эмас. Бундай генлар кейин ҳатто уларнинг фарзандларида ҳам учрамаслиги мумкин.
Бундан ташқари…
Заиф генлар табиатан бир неча авлодни четлаб ўтиши ҳам мумкин. Бордию ота-онанинг ҳар иккисида рецессив генлар мавжуд бўлиб, тўқнаш келса у ҳолда камдан-кам учрайдиган касаллик — Альбинизм юзага келиш эҳтимоли мавжуд.
Етти пушти нега сўралади?
Кўпни кўрган кексаларимиз оила қураётган ёшларнинг ота-бобосини эринмай, обдон суриштиришади. Кимгадир бу ҳолат аҳамиятсиздек туюлса-да, аслида унинг негизида соғлом авлод давомийлиги кафолати яшириндир. Шу боис ҳам оила аъзоларининг бирида ёки қариндошларда бирорта иккиланишларга дуч келсалар, албатта асл сабабини сўраб-суриштириб, кези келса, бундай никоҳни маъқуллашмайди.
Бўй ўлчами
Боланинг бўй ўлчамига таъсир этувчи кимёвий омиллардан бири бўй ўстирувчи гормон номи билан яхши маълум. Бўй ўстирувчи гормон гипофиздан қон айланиш йўлига ўтади. Агар қон таркибида мазкур гормон кўп бўлса, бўй ўсиши тезлашади. Аксинча бўлса, секинлашади. Гоҳида болаларда бўй ўстирувчи гормон кам ишлаб чиқарилади. Бунда боланинг бўй ўсиши жуда секин бўлиб, баъзида умуман ўсишдан тўхтайди ва паканалик юзага келади. Мазкур гормоннинг ортиқча ишлаб чиқилиши эса бўйнинг жуда тез ўсиши ва гигант (жуда баланд) ўлчамни юзага келтиради. Бироқ айрим ҳолларда организмнинг ривожланиш босқичларида бўй ўсиши маълум муддатга секинлашиб, кейин эса мисол учун балоғат ёшига етгач, яна ўсишни давом эттиради. Шу боис агар ота-онанинг бўйи паст ёки баланд бўлса, бола ҳам шундай ўлчамга эга бўлади деган фараз унчалик ҳам тўғри эмас. Боладан бўй ўлчамини назорат қилувчи қандай ген мавжуд бўлса, вақти-соати билан у ўзини ошкор этади.
Генлар ўзгариши
Олимлар генлар ўзгаришида бир неча омилларни санаб ўтишади. Булар:
- Наслий кетма-кетлик тартиби;
- Ноодатий ҳаёт тарзи;
- Маълум ҳолатлар сабаб юзага келган руҳий жарохатлар.
Кузатувлар натижасида аниқланганки, генларга боғлиқ бирор бир салбий ўзгаришларда генларни айблашдан аввал инсон яшаш шароитини яхшилаши лозим. Қулай ва соғлом шароитгина наслий давомийликнинг саломатлигини таъминлайди.
Нима истеъмол қилиш ҳам муҳим
Маълумки, боланинг бўй ўлчами учун бир неча генлар масъул бўлади. Шунингдек, кичиклигидан нима истеъмол қилиш ҳам муҳим саналади. Бордию бола кичиклигидан фойдали озуқа билан таъминланмаган, суяк тўқимасини шаклантирувчи фойдали элемент ва минералларга эга бўлмаса, келажакда унинг бўй ўлчами ўрта ёки кичик бўлиши мумкин.
Ёқимсиз ҳолатга дуч келмаслик учун…
- Танимаган-билмаган инсон билан турмуш қуришга шошилманг. Аввал унинг ота-онаси ҳақида маълумотга эга бўлиб, танлаган номзодингизни феъл-атвори, сифатлари ҳақида суриштиринг.
- Танишув вақтида қиз ёки йигитнинг мактабда қандай таҳсил олгани, қандай ёмон одатлари бўлганигагача эътибор қаратинг.
- Агар турмуш қургач, умр йўлдошингизнинг қариндошларидан бирида руҳий хасталиклар борлиги маълум бўлса, ҳомиладорлик вақтида бу ҳақда албатта шифокорга хабар бериб, маслаҳатлашинг.
- Энг асосийси, ўзингизни психологик тарафдан тўғри ва ижобий томонга йўналтиринг. Ана шунда ҳаммаси яхши бўлади.
Эгизаклар гени
Эгизакларда ген ва хромосомалар танлови бир хил кўрсаткичда бўлади. Бир тухум ҳужайрадан туғилган эгизакларнинг жинси ҳам бир хил бўлиб, генлар тузилиши ҳам бир-бирига яқин бўлади. Уларнинг ташқи кўриниши, феъл-атворидаги ўхшашликларга шубҳа йўқ. Алоҳида тухум ҳужайрадан туғилган эгизакларда эса жинс икки хил бўлиб, генлар мослигида ҳам фарқланиш кузатилади. Агар она томонидан эгизаклар туғилган бўлса, аёлнинг эгиз фарзанд кўриш имконияти юқори бўлади.
Муаллиф: Дилдора НАЗАРОВА.
Манба: «Суғдиёна» газетаси.
